Pomnik upamiętniający partyzantów poległych w walce z okupantem hitlerowskim

Lokalizacja: Męcikał, przy drodze Brusy - Chojnice

Data upamiętnienia: 1969

Obelisk kamienny upamiętniający partyzantów, którzy zginęli w dniu 21 marca 1944 roku w walce z okupantem hitlerowskim w okolicy bunkra "Zielony Pałac" położonym ok. 2 km od wsi Męcikał. 

Pomnik pamięci pomordowanych mieszkańców wsi Kosobudy - ofiar zbrodni hitlerowskich w latach 1939 - 1945

Lokalizacja: przy trasie Kosobudy - Czersk

Data odsłonięcia: 1981 rok

Miejsce upamiętniające zamordowanych mieszkańców wsi Kosobudy, w latach 1939 - 1945, za swoją patriotyczną postawę i przynależność do związku zachodniego mieszkańców wsi Kosobudy.

Obelisk upamiętniający zamordowanie 64 kobiet pochodzenia żydowskiego

Lokalizacja: przy drodze Leśno - Lubnia, w okolicy posesji Leśno - Wybudowanie 1

Data odsłonięcia: 27 września 1986 roku

Pomnik upamiętniający zamordowanie 64. kobiet pochodzenia żydowskiego zatrudnionych na dworcu kolejowym w Dziemianach (powiat kościerski). W dniu 9 lutego 1944 roku zostały przewiezione do Leśna, następnie rozstrzelane w oborze i spalone, a następnie pochowane w ogrodzie. Nazwisk pomordowanych nie ustalono. W 1968 r. zwłoki ekshumowano i pochowano na cmentarzu Ofiar Terroru w Chojnicach.

O historii Żydowskich Kobiet, upamiętnionych w tym miejscu można posłuchać w audycji radiowej https://weekendfm.pl/?n=111894&opowiem-ci-historie-odcinek-120-ss-lager-sophienwalde-auenarbeitslager-bruss-obozy-w-dziemianach-w-czasie-ii-wojny-swiatowej

Pomnik upamiętniający poległych funkcjonariuszy Straży Granicznej

Lokalizacja: Skoszewo

Data odsłonięcia: 2017 rok

Krzyż oraz głaz narzutowy z tablicą o treści:

W tym miejscu 1 września 1939 r. o świcie
broniąc granicy państwa przed niemiecką agresją
poległo dwóch funkcjonariuszy Straży Granicznej Rzeczypospolitej Polskiej:
st. str. Piotr Leszczyłowski
str. Adam Mieczysław Koziarski.
Cześć Ich pamięci!

Przechodniu powiedz Ojczyźnie,
że spełniliśmy swój obowiązek.

Miejsce upamiętnia śmierć funkcjonariuszy Straży Granicznej, którzy zginęli w dniu 1 września 1939 roku broniąc granic RP  w miejscowości Skoszewo. Dzięki relacjom światków tamtych wydarzeń znane jest miejsce Ich śmierci. Funkcjonariusze ci nie wycofali się, ani nie poddali. Starali się za wszelką cenę opóźnić wkroczenie niemieckich formacji na teren Polski. Dzięki ich postawie możliwe było ukrycie się osób mieszkających po ówczesnej polskiej stronie granicy, które były narażone na represje ze strony wkraczających sił niemieckich. Zdarzenie i osoby zweryfikowane zostały przez Biuro Upamiętnienia Walk i Męczeństwa - Instytut Pamięci Narodowej.

Cmentarz żołnierzy radzieckich

Lokalizacja: przy drodze wojewódzkiej nr 235 na trasie Chojnice - Kościerzyna, w pobliżu miejscowości Żabno

Data odsłonięcia: 1946 rok

Miejsce pochówku 387 żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w walkach na terenie gminy Brusy, w dniach 20 - 23 lutego 1945 r. pochowanych w 2 mogiłach zbiorowych. Zwłoki spoczywających tu Żołnierzy ekshumowano w miejscowościach: Brusy, Czapiewice, Czarniż, Giełdon, Huta, Kosobudy, Lubnia, Małe Chełmy, Męcikał, Okręglik, Olszyny, Parzyn, Rudziny, Skoszewo i Wielkie Chełmy.

Dęby Pamięci

Lokalizacja: Brusy ul. Wojska Polskiego

Data posadzenia drzew: 29 kwietnia 2019 r.

Opis inicjatywy: Działając we współpracy z przedstawicielami Międzynarodowego Motocyklowego Rajdu Katyńskiego Gmina Brusy dołączyła do programu „Katyń… ocalić od zapomnienia”. Pod koniec kwietnia 2019 roku  przy ulicy Wojska Polskiego w Brusach posadzono aleję dębów upamiętniających 6 osób związanych z gminą Brusy i zamordowanych przez NKWD w 1940 roku. Przy każdym z drzew umiejscowiono tabliczkę z opisem.

Uhonorowane osoby to:

Ignacy Borzyszkowski – przodownik Policji Państwowej, w 2007 r. pośmiertnie awansowany na stopień aspiranta Policji Państwowej, s. Antoniego i Marianny z Pelplińskich, ur. 2 II 1893 w Kruszynie. W I wojnie w armii niemieckiej. W policji od 12 VIII 1920. Służbę pełnił w Toruniu, Warszawie, od 1 I 1929 do 10 I 1933 w bryg. ochronnej przy Marszałku Józefie Piłsudskim. Od 15 IV 1936 w policji m. Poznania. We wrześniu 1939 kmdt plut. w V Komis. m. Poznania. Przodownikiem mian. 1 I 1930. Odznaczony MDzON, BMzaDSł. Zamordowany przez NKWD strzałem w tył głowy w Twerze w 1940 roku.

Jan Czapiewski – chorąży, w 2007 roku pośmiertnie awansowany na stopień porucznika, s. Teodora i Elżbiety z Rakowskich, ur. 19 IX 1901 w Kosobudach, pow. chojnicki. Uczestnik wojny 1920. Absolwent Centralnej Szkoły Strzelań w Toruniu. W 1934 przeniesiony z baonu KOP „Dederkały” do OSPiech. W Osowcu. Odznaczony BKZ. Żonaty z Janiną z Ossowskich, miał córkę Reginę i syna Janusza. Mieszkał w Dederkałach. Zamordowany przez NKWD strzałem w tył głowy w Katyniu w 1940 r.

Władysław Kuczma – podporucznik piechoty rezerwy, w 2007 r. pośmiertnie awansowany na stopień porucznika, Ignacego i Anny z d. Jagsch, ur. 30 IX 1910 w Bielawie, woj. pomorskie. Absolwent seminarium nauczycielskiego i SPRPiech. (1932). Odbył ćwiczenia rezerwy w 65 pp jako dca plut. (1937). W 1938 przydzielony do 1 baonu strz. W 1939 dca II plut. 2 komp. baonu ON „Czersk”, ranny pod Grudziądzem. Studiował w Instytucie Robót Ręcznych w Warszawie. Nauczyciel w Szkole Powszechnej w Czyczkowcach. Zamordowany przez NKWD strzałem w tył głowy w Charkowie w 1940 r.

Jan Kuich – starszy posterunkowy Policji Państwowej, w 2007 r. pośmiertnie awansowany na stopień aspiranta Policji Państwowej, s. Leona i Rozalii z Markiewiczów, ur. 5 I 1892 w Sypniewie. W policji od 1920. Początkowo służbę pełnił na Post. w Chojnicach, od czerwca 1927 na Post. w Brusach pow. chojnicki i tam nadal we wrześniu 1939. Zamordowany przez NKWD strzałem w tył głowy w Twerze w 1940 r.

Jan Rygwelski – podporucznik rezerwy, w 2007 roku pośmiertnie awansowany na stopień kapitana, s. Antoniego i Walerii z Hamerskich, ur. 10 IX 1908 w Brusach, pow. chojnicki. Absolwent seminarium nauczycielskiego w Wągrowcu i SPRPiech. w Grudziądzu (1930). Podporucznikiem mianowany 1 XII 1932, przydzielony do 57 pp. Zmob. do 68 pp. Odznaczony SKZ. Nauczyciel w szkole powszechnej w Czarnkowie, kmdt hufca ZHP. Żonaty z Pelagią z Szymenderów, miał córkę Marię i syna Jana. Zamordowany przez NKWD strzałem w tył głowy w Katyniu w 1940 r.

Edmund Bolesław Wróblewski – kapitan rezerwy, w 2007 roku pośmiertnie awansowany na stopień majora, s. Jana i Józefy z Krefftów, ur. 14 III 1898 w Brusach, pow. chojnicki. Absolwent gimnazjum w Duderstadt (1917). Żołnierz armii gen. Hallera we Francji. W 1920 służył w 145 p. strz., następnie w 66 pp. Kpt. mianowany od 2 I 1932. Odznaczony KW, MN. Właściciel tartaków i cegielni w Brusach. Żonaty z Dawidą z Brzoskowskich, miał pięć córek. Zamordowany przez NKWD strzałem w tył głowy w Katyniu w 1940 r.

1 2 3 4 5 6

Pomnik Jana Karnowskiego w Brusach

Lokalizacja: Brusy, ul. Armii Krajowej (vis a vis stadionu miejskiego)

Data odsłonięcia: 1986 rok

Opis projektu: Pomnik składa się z dwóch decentrycznie rozmieszczonych względem siebie kopców zwieńczonych kamieniem z przedstawioną na nim podobizną Jana Karnowskiego z jednej strony i gryfem z drugiej. Od strony zachodniej w głębokiej  niszy umieszczona została tablica pamiątkowa o treści:

„Jô bëm leno chcôł, żebë twòji mòwë, Co ją Pón Bóg dôł, Nie przëkrëłë grobë

Jan Karnowski 1886 - 1939"

oraz

16 maja 1986, w setną rocznicę urodzin

społeczeństwo Brus i okolicy